معماری ساختمانهای کویری و مصرف بهتر انرژی
- سه شنبه 1 مرداد 1392 ساعت 1:41
تجربه سیستان را فراموش نکنیم
اشاره: شرایط خاص منطقه سیستان در شمال استان سیستان و بلوچستان، وجود بادهای 120 روزه، گرمای شدید، ارتفاع بسیار کم از سطح دریا، وجود گرد و غبار و ریزگردها در بخش اعظم سال و دریاچه ها‌مون، اقلیم این وادی را در سطح کشور منحصربه فرد و کاملا ویژه ساخته خواهد کرد. نحوه انطباق و همزیستی مردمان این سرزمین با شرایط بسیار سخت اقلیمی می‌‌تواند الگویی برای معماری ایران زمین باشد. متاسفانه در سیستان نیز همچنین سایر مناطق ایران استفاده از الگوهای غربی از جمله ساختمانهای تمام شیشه‌ای در مناطق شهری رایج گشته و علاوه‌بر اغتشاش در سیمای شهری، هدر دادن انرژی به عنوان سرمایه ملی را نیز در پی خواهد داشت، این در حالی‌ست که نحوه استفاده از انرژی باد در آسیاب‌ها‌ی بادی سیستان، قرن‌ها الگویی برای اقصا نقاط دنیا بوده است. در این تحقیق برای یافتن الگوهای اصیل معماری سیستان، روش‌ها‌ی انطباق مساکن روستایی با شرایط محیطی در معماری سنتی و اصیل منطقه بررسی شده و در نهایت با ارائه الگوهایی برای معماری امروز، ضوابط و راهکارهای اجرائی برای انطباق با شرایط اقلیمی و همزمان بهره بردن از پتانسیل‌ها‌یی چون آفتاب و بادهای شدید پیشنهاد شده است.
بهره‌گیری از الگوهای سنتی و محاسن معماری گذشته همیشه چراغ راهی برای معماران بوده است، چرا که نحوه انطباق معماری هر منطقه با شرایط محیطی در طول سالیان متمادی ضامن تداوم آسایش نسبی مردمان آن وادی بوده است. در این میان مطالعات کافی و وافی در رابطه با معماری سنتی برخی مناطق ایران از جمله منطقه سیستان صورت نپذیرفته است و همین امر سبب شد با تعمق و بررسی ده‌ها نمونه موردی مسکن در این منطقه که به زغم ما سخت‌ترین شرایط اقلیمی کشور را داراست، به جمع‌بندی مناسبی دست یابیم.
ویژگی‌ها‌ی بافت و مسکن روستایی سیستان
آقای تیت که برای مساله حکمیت بین ایران و افغانستان به سیستان آمده بود در مورد مسکن سیستان می‌‌گوید:«سیستانی‌ها در تطبیق خود با شرایط محیط اطرافشان، مهارت زیادی نشان می‌‌دهند. خانه‌ها‌ی مسکونی آنها به صورت قابل تحسینی متناسب با آب و هوای منطقه ساخته میشود. هر خانه یک هواکش دارد که شافت یا مجرای قائم آن از بین دو دیوار گذشته و به اتاق‌ها باز میشود. سقف‌ها بصورت گنبدی‌ها‌ی رفیع هستند و داخل آپارتمان‌ها، فضای زیر گنبد زیاد است. درب ورودی خانهها به طرف جنوب شرقی یعنی در خلاف جهت وزش باد تعبیه میشود. هواکش‌ها‌ی خانهها، ویژگی بارز و مشهود هر روستا را تشکیل می‌‌دهد، شکل معمول هواکش یا تهویه‌کننده در سیستان، بدین ترتیب است که یک دهانه ورودی، به شکل روزنه‌ای با عرض خیلی کم‌تر از طول آن در ابتدای شافت یا مجرای قائم هواکش قرار می‌‌گیرد. این دهانه ورودی بلند و باریک کاملا عمود بر جهت وزش باد نبوده و اندکی به طرف شمال یا شمال شرقی انحراف دارد. این انحراف به خاطر آن است که نیرویی باد را بشکند، اگر چه باد مستقیما از دهانه وارد شافت یا مجاری قائم هواکش شده و به پائین برود، هنگام وزش طوفان‌ها‌ی شدید، تمام محتویات اتاق را بلند کرده و به سمت درب ورودی اتاق پرت خواهد کرد.
اما سیستانی‌ها با تعبیه دهانه ورودی با انحراف اندکی نسبت به جهت وزش باد غالب، کاری می‌‌کنند که همیشه در دودکش قائم جریان قوی و رو به پائین وچود داشته باشد ولی شدت آن خارج از اندازه نشود. این تمهید ساده، جهت حصول چنین نتیجه مطلوبی، بسیار قابل توجه است. در جهت وزش باد، معمولا یک پنجره کاذب ساخته میشود که قسمت بالای آن قوسی بوده و دور تا دور به بیرون برآمدگی دارد. فضای داخل پنجره با شبکه‌ای از آجرهای سنگین مسدود میشود و نور و هوا از روزنه‌ها‌ی داخل شبکه عبور می‌‌نمایند. بسته به نیاز و شرایط جریان هوا با مسدود کردن برخی روزنه‌ها به کمک یک کلوخ یا یک پاره آجر با اندکی گل رس و یا باز کردن برخی روزنه‌ها‌ی مسدود، تنظیم میشود. با سرد شدن هوا، به تدریج تعداد بیشتری از روزنه‌ها را مسدود می‌‌کنند و با فرا رسیدن تابستان مجددا به تدریج آنها را باز می‌‌نمایند. یکی از ویژگی‌ها‌ی برخورد با طبیعت در خانه‌ها‌ی سیستان و دیگر مناطق گرم، استفاده از بادگیر است. این عنصر مهم و زیبا در فصل گرما باد مناسب را به داخل خانه هدایت می‌‌کند و باعث خنکی بیشتر خانه میشود. وجه مشترک تمام خانه‌ها‌ی روستایی سیستان سقف گنبدی آنهاست که دروسط سقف دریچه‌ای بصورت هواکش وجود دارد که بر روی این دریچه بادگیری بنام «کلک» قرار دارد.
جهت‌قرارگیری خانه‌ها‌ی روستایی
به علت وزش بادهای 120 روزه منطقه سیستان و وجود گرد و غبار این خانهها در ضلع شمالی حفره‌ها‌ی کوچک در دیوار قرار دارد. تمامی بازشوها در ضلع جنوبی قرار دارد تا از ورود گرد و غبار به صورت مستقیم به درون فضا جلوگیری کند. در بام خانه‌ها‌ی روستایی دریچه‌ها‌یی قرار دارد که رو به شمال و در جهت وزش باد است. این دریچه‌ها که در تابستان مورد استفاده قرار می‌‌گیرند جهت ورود هوای بیرون به داخل و خنک کردن فضاهای خانه است. درون این دریچه‌ها از خار پر می‌‌شده و آن را خیس می‌‌کردند تا پس از عبور باد از این دریچه‌ها و گذشتن از روی خارهای مرطوب هوای خنک وارد خانه شود. این بهترین شیوه خنک کردن فضای خانه در تابستان در این منطقه است. جهت بادگیر به سمت بادهای غالب شمالی است که هر چند این باد 120 روزه گرد و خاک بسیار را به همراه دارد اما بدون آن در فصول گرم سال امکان تحمل گرمای طاقت فرسای منطقه وجود ندارد.
ضوابط و مقررات برای طراحی مساکن جدید در اقلیم نیمه سرد-خیلی گرم و خشک در منطقه سیستان
با توجه به بررسی خانه‌ها‌ی روستایی در منطقه سیستان نتایج ذیل در رابطه با چگونگی انطباق مساکن موجود با اقلیم منطقه بدست می‌‌آید که برخی از این روش‌ها در معماری امروز نیز می‌‌تواند الگو باشد:
1. محافظت ساختمان در برابر هوای گرم خارج
- پوشاندن دیوارهای خارجی ساختمان با خاک (معماری سنتی).
- محصور نمودن فضاهای مورد استفاده در موقع گرم با مصالح سنگین و عایق شده و فضاهای مورد استفاده در مواقع مناسب با مصالح سبک.
- پیش‌بینی ساختمانهای فشرده و متراکم.
- جدا کردن فضاهای حرارت‌‌زا، مثل آشپزخانه، از سایر فضاها.
- استفاده از عایق حرارتی با هر نوع مصالح.
- پیش‌بینی پنجره‌ها‌ی کوچک و به حداقل رساندن آنها.
- پیش‌بینی دریچه‌ها‌ی چوبی یا شبکه‌ها‌ی متحرک عایق حرارتی.
2.محافظت ساختمان در برابر تابش آفتاب
- · اجتناب از انتخاب شیب‌ها‌ی رو به شرق یا غرب برای احداث ساختمان.
- استقرار ساختمان در جهت تابش حداقل انرژی خورشیدی در مواقع گرم.
- مصالح مناسب برای محوطه به منظور به حداقل رساندن کسب حرارت.
- استفاده از درختان خزان‌دار به منظور ایجاد سایه بر روی ساختمان.
- گسترش پلان ساختمان در جهت محور شرقی غربی.
- استفاده هر چه بیشتر از دیوارهای مشترک در مجموعه‌ها‌ی ساختمانی و ایجاد بافتی فشرده.
- گشودن فضاهای اصلی به حیاط‌ها‌ی داخلی با فضاهای باز واقع در سایه.
- استفاده از رنگ‌ها‌ی روشن و سطوح نه چندان خشن دیوارهای خارجی.
- اجتناب از ایجاد نورگیر در بام.
- اجتناب از ایجاد پجره در نماهای شرقی و به خصوص غربی.
- استفاده از جلوآمدگی بام، ایوان سرپوشیده یا بالکن برای ایجاد سایه کامل.
- استفاه از سایه‌بان‌ها‌ی مناسب (حتی‌المقدور سایه‌بان خارجی).
- استفاده از دریچه چوبی یا شبکه‌ها‌ی متحرک عایق در پشت پنجره‌ها.
- پیش‌بینی فضای خارجی، به منظور استفاده وقتی هوا مناسب است.
3. بهره‌گیری از نوسان روزانه دمای هوا
- پوشاندن دیوارهای خارجی با خاک.
- استفاده از مصالح ساختمانی سنگین و متراکم (با ظرفیت حرارتی زیاد).
- استفاده از مصالخ سنگین و عایق‌ها‌ی حرارتی یکپارچه در سطوح.
- پیش‌بینی فاصله مناسب بین دیوارهای خارجی و بوته‌ها و شاخ و برگ.
4. بهره‌گیری از انرژی خورشییدی در گرمایش ساختمان
- انتخاب شیب‌ها‌ی رو به جنوب برای احداث ساختمان.
- بازداشتن جبهه جنوبی ساختمان حداقل تا زاویه 30 درجه.
- گسترش و کشیدگی پلان در جهت محور شرقی غربی.
- اختصاص فضاهای مشرف به جنوب به منطقه زندگی.
- پیش‌بینی مصالح ساختمانی با ظرفیت حرارتی زیاد و سطوح تیره رنگ.
- استفاده از دیوارهایی با مصالح ساختمانی سنگین در نمای جنوبی.
- پیش‌بینی ایوان یا فضاهای خارجی آفتابگیر و محافظت شده در برابر باد.
- پیش‌بینی سایبان‌ها‌ی مناسبی برای پنجره‌ها.
5.کاهش تاثیر بادهای غبارآلود بر ساختمان
- توجه به جهت وزش بادهای غبارآلود در انتخاب جهت استقرار ساختمان.
- محصور نمودن ساختمان با دیوارهای یکپارچه و نسبتا بلند یا پیش‌بینی فرم‌ها‌یی با حیاط مرکزی و گشودن فضاهای داخلی به این حیاط.
- استفاده از پوشش گیاهی برای محافظت ساختمان در برابر باد.
- استفاده از بافت‌ها‌ی فشرده و متراکم.
- پیش‌بینی پنجره‌ها‌ی کوچک در جهت باد.
- پیش‌بینی دریچه‌ها‌ی چوبی برای حفاظت پنجره‌ها، بازشوها و نورگیر.
6. کاهش اتلاف حرارت ساختمان
- پوشاندن حاشیه‌ها‌ی خارجی ساختمان با بوته‌ها و گیاهان سبز.
- پیش‌بینی پلان‌ها‌ی فشرده و متراکم.
- استفاده هر چه بیشتر از دیوارهای مشترک و ایجاد بافتی به هم پیوسته.
- پیش‌بینی فضاهای کم اهمیت، مثل انبار، به عنوان عایق حرارتی در جدارها یا قسمت‌ها‌ی سرد ساختمان.
- اجتناب از پیش‌بینی پنجره‌ها‌ی بزرگ به خصوص در نماهای شمالی.
- استفاده از شبکه‌ها‌ی متحرک در پشت پنجره‌ها به عنوان عایق حرارتی.
- پیش‌بینی ورقه‌ها‌ی عایق حرارتی در داخل بازشوها.
- استفاده از انواع مختلف پرده، شبکه عایق متحرک و دریچه پشت پنجره به منظور جلوگیری از اتلاف حرارت ساختمان از بازشوها.
- استفاده از حداکثر نور مستقیم خورشید در اضلاع شرقی و جنوبی ساختمان .
در طراحی ایوان می‌‌توان از خاصیت گلخانه‌ایی استفاده نمودف به این منظور در فصول سرد کل ایوان را شیشه‌پوش نموده به طور کلی که می‌‌توان در زمان‌ها‌ی لازم پوشش شیشه‌ایی را کنار زده و در فصول گرم از محافظ‌ها‌یی شبیه حصیر، پرده و. . . استفاده نمود. لازم به تذکر است که پوشش شیشه‌ایی باید درزبندی مناسبی داشته باشد.
7. کاهش تاثیر باد در اتلاف حرارت ساختمان
- پوشاندن نماهای رو به باد با خاک و نورگیری از حیاط‌ها‌ی داخلی.
- پیش‌بینی پلان‌ها‌ی فشرده و ایجاد مجموعه‌ها‌یی با بافت متراکم.
- پیش‌بینی فرم‌ها‌ی کالبدی مناسب از نظر کاهش تاثیر باد در جبهه‌ها‌ی مشرف به بادهای شدید زمستانی، استفده از ساختمانهای یک طرفه.
- استفاده از بادشکن‌ها‌ی مختلف مثل درخت، دیوار، حصار. . .
- به حداقل رساندن تعداد درهای ورودی ساختمان.
- محافظت کامل ورودی اصلی با استفاده از درخت، حصار، محوطه‌سازی.
- استفاده از درهای یکپارچه و عایق شده در نماهای رو به باد.
- توجه به جهت وزش بادهای غالب زمستانی، در تعیین جهت استقرار ساختمان.
- درزبندی کلیه درها، پنجره‌ها و بازشوها.
8. احکام قطعی و ضوابط بازشوها در منطقه سیستان
- بازشوهای کوچک‌تر در این اقلیم خصوصا در سمت غرب و شمال مناسب است.
- برای ضلع جنوبی 20درصد سطح نما به بازشو اختصاص یابد.
- برای ضلع شمالی 10درصد سطح نما به بازشو اختصاص یابد.
- برای ضلع شرقی 10درصد سطح نما به بازشوها اختصاص یابد.
- در نمای غربی بهتر است از قرار دادن بازشوها پرهیز شود.
- فاصله پنجره از زیر سقف حداقل 30 سانتی‌متر برای جلوگیری از اتلاف انرژی
- تعبیه سطوح منعکس‌کننده بیرون از پنجره
- استفاده از بازشوهای دوجداره
- استفاده از گیاهان همیشه سبز در کنار دیوارهای خارجی
ثبت نظر
