تاثیر افزایش قیمت حامل‌‌های انرژی بر رفتار خانوارهای ایرانی

 کشور ایران از نظر ذخایر نفتی با در اختیار داشتن 8/6درصد از کل ذخایر جهان ،پنجمین و از نظر ذخایر گاز طبیعی با 15درصد ذخایر جهان،دومین کشور جهان است.مقایسه وضعیت انرژی در ایران در سال 1366 با ارقام مشابه در سال 1388 نشان می‌‌دهد که از انرژی اولیه 9/418 میلیون بشکه معادل نفت خام در سال 1366 به 2/2647 میلیون بشکه معادل نفت خام در سال 1388 رسیده (رشد سالیانه 3/6 درصد)و طی این سال‌‌ها کل مصرف نهایی انرژی 7/307 به 1042 میلیون بشکه معادل نفت خام افزایش یافته است(رشد سالیانه 9/5 درصد)این افزایش چشمگیر در مصرف نهایی انرژی،ضرورت تداوم و شتاب در اقدامات بهینه‌‌سازی در عرضه و تقاضای انرژی را بیش از پیش ضروری می‌‌سازد.زیرا ادامه این روند باعث خواهد شد که علاوه‌‌بر کاهش توانایی صادرات انرژی ،کشور در میان مدت به وارد‌‌کننده به حامل‌‌های انرژی تبدیل شود.علاوه بر این،پایین نگه‌‌داشتن حامل‌‌های انرژی طی سال‌‌های اخیر،الگوی مصرف و نظام تولیدی را تحت‌‌تاثیر قرار داده و منجر به پایین آمدن و بهره‌‌وری انرژی،بالا بودن شدت انرژی وتوزیع ناعادلانه آن میان گروه‌‌های مختلف درآمدی شده است به عنوان نمونه نسبت ارزش تولید ناخالص داخلی به ارزش انرژی مصرفی در ژاپن،کره ،آمریکای شمالی،هند و چین در سال 2007 به ترتیب 38/17،28/6،62/7،17/2و 28/2 است. این نسبت برای کل جهان حدود 25/5 بوده  برای ایران کمتر از 2 است.

از امار‌‌های به دست آمده از تراز‌‌نامه در سال‌‌های اخیر این چنین بر‌‌می‌‌آید که دربخش خانگی ،خانوار‌‌ها از حامل‌‌های انرژی به شکل غیر بهینه و ناکارامد استفاده می‌‌کنند‌‌.به عنوان نمونه در سال 1387 سهم دهک دهم درآمدی‌‌از کل یارانه فراورده نفتی 9 برابر دهک اول گزارش شده است، در سال 1388 این سهم به مراتب بیشتر شده است . با این ترتیب امار و اطلاعات حاکی از ان است که با وجود توان مالی بالاتر،دهک‌‌ها‌‌ی بالای درامدی نسبت به دهک‌‌های پایین بهره‌‌مندی انها از یارانه فراورده‌‌های نفتی بیشتر است.

با توجه به مسائل مطرح شده ،یکی از راه‌‌های برون‌‌رفت از این مشکلات که در سال‌‌های اخیر توجه مسئولان کشور را به خود جلب کرده است اصلاح قیمت حامل‌‌های انرژی است. در واقع اختلاف نظر چندانی برای اصلاح قیمت حامل‌‌های انرژی وجود ندارد.و نکته مبهم و قابل توجه در اجرای این سیاست ،تبعات بعد ا ز آن و و نحوه حمایت از دهک‌‌های درامدی است. به همین دلیل در این پژوهش ، به یکی از مشکلات پیش‌‌روی اقتصاد به هنگام اجرای این سیاست ،یعنی «اثر اصلاح قیمت حامل‌‌های انرژی و تقاضای انرژی و کالاهای غیر انرژی در بخش خانوار طی سال‌‌های1380-1387 »متوجه شده است.در این مطالعه کالا‌‌ها به دو گروه انرژی و غیر انرژی تقسیم شده است.

کالاهای غیر انرژی شامل کلیه بخش‌‌ها از جمله خوراک،پوشاک،بهداشت و ... بجز سه حامل برق ،گاز طبیعی و بنزین است حامل‌‌های انرژی مورد بررسی در این پژوهش برق،گاز طبیعی و بنزین است.با توجه به اینکه افزایش در قیمت‌‌ها حامل‌‌های انرژی ،تقاضا برای حامل‌‌ها در دهک‌‌ها مختلف درآمدی را ممکن است به صورت متفاوتی تغییر دهد. بررسی میزان این تغییرات در تصمیم گیری میزان تخصیص یارانه به دهک‌‌های مختلف درامدی می‌‌توان کمک بسیاری در اجرای سیاست اصلاح قیمت و جلوگیری از کاهش رفاه سایر بخش‌‌های خانوار از جمله ،بهداشت  و درمان ،آموزش و ... داشته باشد.

 دراین پژوهش به منظور تحلیل و برآورد الگوی مخارج برق و گاز طبیعی و بنزین خانوارهای شهری و روستایی کشور،از داده‌‌های پیمایشی بودجه خانوار که هر ساله توسط مرکز آمار ایران تهیه می‌‌شود استفاده شده است.تا کنون مطالعات چندانی برای بررسی رفتار مصرفی خانوار با استفاده از داده‌‌های پیمایشی در ایران انجام نشده است .این گونه مطالعات اولا نیاز به داده‌‌های پیمایشی زیادی دارند و دسترسی به آمار و اطلاعات آنها به مراتب مشکل‌‌تر از کار کردن با مدل‌‌هایی با داده‌‌های کلان است و ثانیا مدلسازی این داده‌‌ها کمی ‌‌دشوارتر از مدل‌‌های دیگر است.

با توجه به اینکه آمار و اطلاعات جمع‌‌آوری شده در این مطالعه بسیار جزئی هستند و تقریبا کلیه موارد مربوط به مخارج و درامد خانوار را در بر‌‌می‌‌گیرند منبع بسیار مناسبی برای تجزیه و تحلیل عوامل موثر در تقاضای کالاهای مختلف از جمله حامل‌‌های انرژی هستند.از طرف دیگر تعداد نسبتا زیاد خانوار‌‌های نمونه در طول سال‌‌های مختلف،حجم نمونه بزرگی را در اختیار قرار می‌‌دهد که دقت برآوردهای مدل  را به ترتیب بیشتر از موارد مشابه به داده‌‌های کلان خواهد کرد.

1-   واقعیت‌‌های آشکار شده در خصوص مصرف انرژی

جداول زیر روند برخی متغیرهای قیمتی و هزینه‌‌ای خانوارهای شهری و روستایی را طی سال‌‌های 1380-1387،نشان می‌‌دهد.آمار و هزینه و درآمد خانوار پس از انجام پردازش بر روی داده‌‌های خام بودجه خانوار مرکز آمار به دست آمده اند.آمار مربوط به شاخص قیمت کالاها و خدمات از بانک مرکزی و امار مربوط به قیمت‌‌های حامل‌‌های انرژی از ترازنامه انرژی در سال‌‌های مختلف استخراج شده است.

نشریه پنجره ایرانیان، سال پنجم ، شماره 57 ، تیرماه 1391