انرژی و منابع معدنی دو بال برای پرواز بر فراز قله موفقیت

آلومینیوم پس از فولاد، بیشترین تولید و مصرف را در جهان دارد و میزان مصرف آن به‌تنهایی از مجموع فلزات غیر آهنی دیگر بیشتر است به‌گونه‌ای که آن را فلز قرن 21 نامیده‌اند. ازآنجاکه صنایع آلومینیوم، انرژی بسیار زیادی مصرف می‌کنند تا جایی که کشورهای صنعتی، آلومینیوم را بانک انرژی لقب داده‌اند، تولیدکنندگان آلومینیوم به دنبال توسعه این صنعت در مناطق برخوردار از انرژی هستند. کشورهای نفت‌خیز جهان به‌ویژه در حوزه خلیج‌فارس ازجمله ایران، به دلیل در اختیار داشتن ذخایر عظیم انرژی، بستر بسیار مناسبی برای سرمایه‌گذاری در صنایع آلومینیوم به شمار می‌روند. باوجود این‌که آلومینیوم از پرمصرف‌ترین فلزهای جهان محسوب می‌شود، در صورت ضرورت، در صنایع مختلف می‌توان مواد دیگری را جایگزین آن کرد. بااین‌حال، با توجه به سطح ذخایر بوکسیت موجود در کره زمین، پژوهشگران پیش‌بینی می‌کنند تا پایان قرن 21 میلادی، سطح ذخایر این ماده، پاسخگوی نیاز جهان باشد. به علت خواص منحصربه‌فرد فلز آلومینیوم و استراتژیک بودن این فلز در دنیا، روزبه‌روز استفاده از آن در بسیاری از صنایع و به‌خصوص صنایع با تکنولوژی برتر، گسترده‌تر شده و نیاز بازار جهانی به مصرف این فلز افزایش چشمگیری یافته است. با توجه به هدف‌گذاری تولید ارقام بالایی از این فلز در برنامه‌های توسعه‌ای کشور و احداث چند کارخانه تولید شمش آلومینیوم، اهمیت تولید این فلز استراتژیک بیشتر مشخص می‌شود. در بخش‌های قبلی این مطلب به پیشینه، ظرفیت‌ها و فرصت‌های پیش روی این صنعت مهم و استراتژیک در کشور پرداختیم و در ادامه با بررسی ذخایر معدنی بوکسیت (ماده اولیه تولید آلومینیوم) کشور، شرایط موفقیت در این صنعت را به‌اجمال بررسی می‌کنیم.

برای مشاهده فایل پی دی اف کلیک کنید.

ذخایر بوکسیت جهان

 کارشناسان معتقدند تولید آلومینیوم از سنگ بوکسیت یکی از باصرفه‌ترین روش‌هایی است که می‌توان به کاربرد. منابع بوکسیت،‌ ماده اولیه تولید آلومینیوم،‌ در همه مناطق جهان وجود ندارند. فقط 7 منطقه غنی از بوکسیت در جهان وجود دارد که شامل: آفریقای غربی و مرکزی (عموما گینه)، آمریکای جنوبی (برزیل، ونزوئلا و سورینام)، کارائیب (جامائیکا)، اقیانوسیه و آسیای جنوبی (استرالیا و هند)، چین، منطقه مدیترانه (یونان و ترکیه) و روسیه است. بر این اساس، منابع اصلی بوکسیت خلوص بالا با آلومینیوم بیش از 50 درصد، در این 7 منطقه تقسیم‌شده‌اند.

ناگفته نماند، غنی‌ترین منبع بوکسیتی جهان متعلق به شرکت روسال متحد بود که در سال 2007 با تلفیق شرکت‌های روسال، سوال و آلومینای گلنکور (3/3 میلیارد تن بوکسیت) تاسیس شد. پیش‌بینی می‌شود ذخایر جهانی بوکسیت بیش از 55 تا 75 میلیارد تن باشد که از این مقدار حدود 32 درصد در آفریقا، 23 درصد در اقیانوسیه، 21 درصد در آمریکای جنوبی و کارائیب، 18 درصد در آسیا و 6 درصد نیز در سایر نقاط جهان قرار دارد.

مهم‌ترین کشورهایی که بیشترین معادن بوکسیت را در اختیاردارند، به‌طور عمده در مناطق حاره‌ای قرارگرفته‌اند، کشورهایی مانند استرالیا، گینه، برزیل، هند و جامائیکا ازجمله کشورهایی به شمار می‌روند که منابع معدنی بوکسیت را در اختیاردارند و مهم‌ترین تولیدکنندگان پودر آلومینا در دنیا محسوب می‌شوند. در حال حاضر در ۲۶ کشور در سطح دنیا بوکسیت تولید می‌شود. استرالیا در رتبه نخست صادرکنندگان قرار دارد و در کشورهای واردکننده بوکسیت نیز ایرلند و اوکراین در رتبه اول و دوم و اسپانیا، ایتالیا و آلمان در جایگاه بعدی قرار دارند. بوکسیت ماده اولیه برای تولید آلومینیوم محسوب می‌شود و چین نیز در حال حاضر بزرگ‌ترین تولیدکننده آلومینیوم جهان به شمار می‌رود.

ذخایر بوکسیت ایران

بوکسیت یا ماده اولیه تولید آلومینیوم به‌اندازه کافی در ایران وجود ندارد، ازاین‌رو تولیدکنندگان آلومینیوم در کشور همواره با کمبود بوکسیت مواجه هستند. مهم‌ترین معادن بوکسیت در کشور، معادن بوکسیت جاجرم و بوکسیت کوه بابا در خراسان‌شمالی، معدن بوکسیت علی‌آباد در استان گلستان، معادن بوکسیت تاش و بوکسیت گانو در استان سمنان، معادن بوکسیت چک‌چک، بوکسیت دشت‌ده شرقی و بوکسیت دشت‌ده غربی در استان یزد، معادن بوکسیت دارسینوئیه و بوکسیت بلبلوئیه در استان کرمان و معادن بوکسیت مندون در استان کهگیلویه و بویراحمد هستند. البته بنا بر گزارش وزارت صنعت، معدن و تجارت، چند ذخیره قابل‌ملاحظه بوکسیت در ایران کشف‌شده که بخشی از آن‌ها اقتصادی است؛ منطقه جاجرم در خراسان شمالی، منطقه بوکان و سقز، منطقه فیروزکوه، منطقه آبگرم قزوین ازجمله این مناطق است. سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشورمان از وجود ذخایر آلونیت در منطقه قزوین، منجیل و نفلین، بزقوش و زرگاه کلیبر اهر خبر داده که بسیار قابل‌ملاحظه است و ذخایر بزرگی در حد ده‌ها میلیارد تن از این نوع کانسارها در ایران وجود دارد؛ اما وجود این ذخایر چندان پاسخگوی تولیدکنندگان آلومینیوم در کشور نیست. ازاین‌رو در این شرایط ارتباط با کشورهایی که از منابع کافی بوکسیت برخوردار هستند، ضروری به نظر می‌رسد.

آلومینیوم جاجرم

ماده اولیه واصلی جهت تولید آلومینیوم، اکسید آلومینیوم (Al2O3)  با درصد خلوص بالا بوده و تنها تولیدکننده پودر آلومینا در کشور، شرکت آلومینای ایران (مجتمع جاجرم) است. ماده معدنی آلومینا نیز از معدن بوکسیت جاجرم استخراج می‌شود. البته عیار آلومینای جاجرم نسبت به گذشته مقداری افت کرده و ازاین‌رو باید بوکسیت آن از سایر استان‌ها واردشده تا به عیار استاندارد برسد. ضمن اینکه این واحد تنها تولیدکننده پودر آلومینا در کشور است که پودر آلومینای تولیدی آن را دو شرکت ایرالکو و المهدی خریداری می‌کنند.

مطالعات اکتشافی زمین‌شناسی معادن بوکسیت جاجرم که در ۱۰ کیلومتری شمال شرق جاجرم در استان خراسان شمالی واقع‌شده نشان‌دهنده این حقیقت بود که میزان ذخیره و کیفیت بوکسیت جاجرم به‌اندازه کافی مناسب است که ایجاد کارخانه تصفیه آلومینا را توجیه می‌کند. در طی سال‌های ۱۳۶۸-۱۳۶۱، با کمک سازمان توسعه صنعتی ملل متحد (UNIDO) روش سیستماتیکی برای این پروژه آغاز شد. با توجه به فناوری پیشنهادی برای فرآیند بوکسیت دیاسپوری جاجرم، اطلاعات بیشتر و دقیق‌تری آماده و مطالعات عملی آغاز شد. سپس نمونه‌ها برای تست‌های پایلوت فرستاده و تحقیقات کارخانه کامل شد.

 این مجتمع پس از احداث در سال ۱۳۸۲ با بوکسیت دیاسپوری جاجرم راه‌اندازی شد.

حوزه ذخیره بوکسیت جاجرم به چهار بخش (-1 گلبینی -2 زو -3 تاگویی -4 سنگتراش) تقسیم‌شده است که بخش ۱ و ۲ با توجه به کیفیت مناسب بوکسیت، کمیت بالا و سهولت در استخراج (حفره باز) تحت طراحی دقیق و ساختار معدنی قرارگرفته‌اند. این دو بخش که منبع اولیه مصرف بوکسیت کارخانه می‌باشند، ذخیره بوکسیت ثابت‌شده آن‌ها حداقل ۱۹٫۲ میلیون تن است.

کمبود بوکسیت در کشور

ازلحاظ استراتژیکی بحث بوکسیت برای تولید آلومینیوم بسیار مهم است و تولید آلومینیوم با بوکسیت صرفه اقتصادی دارد. در زمینه تامین بوکسیت برای تولید آلومینیوم در کشورمان ضعف وجود دارد. ماده اصلی تولید آلومینیوم پایه، پودر آلومینا است که از سنگ بوکسیت تهیه می‌شود و به‌طور تقریبی از هر ۲ کیلوگرم پودر آلومینا، یک کیلوگرم آلومینیوم تولید می‌شود. درصورتی‌که کارخانه‌های آلومینیوم کشور سالانه به ظرفیت یک‌میلیون و ۵۰۰ هزار تن آلومینیوم تولید کنند به حدود ۳ میلیون تن پودر آلومینا نیاز داریم. درصورتی‌که میزان تولید شرکت‌های ایرالکو، هرمز آل و المهدی ۴۰۰ هزار تن آلومینیوم باشد به ۸۰۰ هزار تن پودر آلومینا نیاز دارند؛ علاوه بر آن، یک موجودی ۴ ماهه نیز باید کنار خط تولید وجود داشته باشد. بااین‌وجود برای تولید یک و نیم میلیون تنی آلومینیوم در افق ۱۴۰۴ باید قراردادهای بلندمدت با کشورهای خارجی داشته باشیم یعنی با فروشندگان عمده پودر آلومینا مانند گینه، آفریقای جنوبی و ویتنام قراردادهای بلندمدت داشته باشیم تا موجودی خود را ذخیره کنیم و بتوانیم تولید داشته باشیم.

نفلین‌سینیت یک ماده معدنی دیگر است که ماده کمکی برای تولید آلومینا محسوب می‌شود. در حقیقت از هر ۳ کیلوگرم نفلین سینیت یک کیلوگرم پودر آلومینا می‌توان تولید کرد. در کشور ما یک کارخانه نفلین‌سینیت نیز در آذربایجان شرقی وجود دارد که از سال 1376 در حال ساخت است و هنوز به بهره‌برداری نرسیده است. تجارت آند یک تجارت خاص است، ازاین‌رو باید در کنار صنعت آلومینیوم، واحد آندسازی نیز وجود داشته باشد که در کشور شرکت‌های ایرالکو، المهدی و هرمزآل از واحد آندسازی برخوردارند، اما این واحدها به دلیل اینکه نیاز تولیدکنندگان را تامین نمی‌کنند باید توسعه پیدا کنند تا از تولید بیشتری برخوردار باشند. در حال حاضر آند موردنیاز کشور از چین وارد می‌شود.

دیدگاه‌های متفاوت تولید آلومینیوم

برخی از افراد معتقدند که برای تولید آلومینیوم باید مواد اولیه موردنیاز برای تولید آن یعنی معادن بوکسیت در کشور وجود داشته باشد و در این صورت تولید آلومینیوم توجیه اقتصادی پیدا خواهد کرد اما در مقابل برخی نیز مخالف این موضوع هستند و به باور آن‌ها مهم‌ترین عامل برای تولید آلومینیوم بحث انرژی است و کشوری می‌تواند آلومینیوم تولید کند که انرژی ارزان‌قیمت داشته باشد. کشوری که از منابع انرژی برخوردار است می‌تواند در زمینه تولید آلومینیوم موفق عمل کند که خوشبختانه کشور ما نیز از وجود انرژی ارزان‌قیمت برخوردار است.

دراین‌باره محمد آشفته آج بیشه، مشاور آلومینیوم ایمیدرو، می‌گوید: ماده اولیه برای تولید آلومینیوم بوکسیت است که با فرآیند بایر (مهم‌ترین روش صنعتی تولید آلومینا است) به پودر آلومینا تبدیل می‌شود و سپس آلومینیوم تولید می‌شود. بوکسیت انواع مختلفی دارد و بوکسیتی که در ایران وجود دارد خیلی سخت تبدیل به آلومینا می‌شود. تولید آلومینیوم از بوکسیت فرآیند کاملا شناخته‌شده‌ای است درحالی‌که تولید با نفلین‌سینیت یک فرآیند جدید است و بیشتر در کشورهای پیشرفته استفاده می‌شود. در ایران معادن نفلین‌سینیت در آذربایجان وجود دارد و طبق قراردادی که شرکت ایمیدرو با شرکت اتوتک منعقد کرده، تولید آلومینا از نفلین‌سینیت در دستور کار قرارگرفته است. برای تولید یک و نیم میلیون تن آلومینیوم در افق ۱۴۰۴ می‌توان مواد اولیه لازم برای تولید آن را وارد کرده و سپس اقدام به تولید آن کنیم ضمن اینکه کشورهای حاشیه خلیج‌فارس نیز برای تولید آلومینیوم پودر آلومینا را وارد می‌کنند. کشورهای حاشیه خلیج‌فارس سالانه ۲ میلیون تن آلومینیوم تولید می‌کنند و طرح‌های آن‌ها بلندپروازانه است و تصمیم دارند تولید خود را ۲ برابر تولید فعلی کنند. برای تولید آلومینیوم انرژی گاز به الکتریسیته تبدیل می‌شود که این امر صادرات گاز را نیز به‌صرفه می‌کند.

شرایط موفقیت ایران در صنعت آلومینیوم

صنعت آلومینیوم در ایران اگرچه سابقه‌ای در حدود نیم‌قرن دارد اما به دلیل کم‌بهره بودن کشور از منابع معدنی موردنیاز برای تولید این فلز، تولید آلومینیوم در ایران همواره با چالش مواجه بوده است. تنها معدن بوکسیت ایران در جاجرم استان خراسان شمالی واقع‌شده که بخشی از نیاز کارخانه‌های آلومینیوم کشور به مواد اولیه را تامین می‌کند اما چون میزان تولید این معدن کفاف نیاز صنعت آلومینیوم را نمی‌دهد، سیاست‌گذاران کشور در سال‌های گذشته به دنبال کشف ذخایر معدنی مرتبط با آلومینیوم در داخل و خارج کشور بوده‌اند.

بر اساس اکتشافات صورت‌گرفته، ماده معدنی نفلین سینیت دارای این قابلیت هست تا برای تولید آلومینای موردنیاز کارخانه‌های آلومینیوم کشور مورداستفاده قرار گیرد، ازاین‌رو ذخایری در شهرستان سراب استان آذربایجان شرقی کشف‌شده که طی سال‌های گذشته برای فعال کردن این معدن، از سوی دولت سرمایه‌گذاری‌هایی شده است. با توجه به نیاز این معدن به تکنولوژی پیچیده برای تولید آلومینا، هنوز معلوم نیست که آیا کارخانه‌های آلومینیوم کشور می‌توانند روی آن حساب باز کنند یا خیر؛ ازاین‌رو برای تامین مواد اولیه موردنیاز خود به دو اقدام روی آورده‌اند. نخست آنکه از طریق اکتشاف در سایر نقاط دنیا بوکسیت موردنیاز خود را تامین کنند و دیگر هم با استفاده از واردات آلومینا بدون دغدغه کمتری به تولید بپردازند.

وزارت معادن و فلزات در دولت سازندگی معدنی را در گینه خریداری کرد تا با راه‌اندازی آن بتواند فقر بوکسیت خود را برطرف کند اما با توجه به تعلل دولت ایران در سرمایه‌گذاری این معدن، دولت گینه قوانین جدیدی وضع کرده که بر اساس آن صادرات مواد خام از این کشور سخت‌تر از گذشته شده است. حال تنها راهی که پیش روی واحدهای تولیدکننده آلومینیوم در کشور مانده این است که از طریق واردات آلومینا نیاز خود را به مواد اولیه تولید این فلز برطرف کنند.

هزینه بالای واردات این مواد معدنی در کنار مصرف زیاد برق از سوی دو مجتمع ایرالکو و المهدی سبب شده کارخانه‌های آلومینیوم کشور نه‌تنها سود ده نباشند، بلکه به دلیل برخی سوء مدیریت‌ها، محصولی را به تولید برسانند که در بازارهای جهانی قابل‌رقابت نیست. هم‌اکنون ظرفیت تولید آلومینیوم کشور نزدیک به 400 هزار تن است که به دلیل رکود در این صنعت سالانه در حدود 300 هزار تن شمش آلومینیوم در ایران تولید می‌شود.

کارخانه المهدی که در سال‌های گذشته به محل مناقشه مجلس و دولت تبدیل‌شده بود نیز به دلیل کارایی نامناسب نتوانسته در طول 20 سالی که از فعالیتش گذشته سودآوری لازم را داشته باشد و در بیشتر مواقع زیان‌ده بوده است. کارشناسان معتقدند این کارخانه از روز اول هم اقتصادی نبوده و نتوانسته محصولی رقابتی را روانه بازار کند. در طول سال‌های فعالیت المهدی، مدیریت دولتی آن سبب شده تا این واحد تولیدی ناکاراتر شود و نتواند تراز مالی مثبتی را به نام خود زند.

به‌هرحال، ارزش صادرات آلومینیوم ایران در سال 1394 به رقم 214 میلیون دلار رسید، درحالی‌که ارزش واردات این بخش برابر با 344 میلیون دلار ثبت شد. این در حالی است که دولت بر اساس سند چشم‌انداز 1404 دستیابی به ظرفیت تولید 1.5 میلیون تنی را در صنعت آلومینیوم هدف‌گذاری کرده است. ایران اکنون با دستیابی به ظرفیت 470 هزارتنی صنعت آلومینیوم در کشور، 31 درصد از هدف یادشده را پوشش داده و تا تحقق هدف 2025 میلادی فاصله 69 درصدی دارد. با همه این تفاسیر امیدواریم با توجه ویژه به برنامه‌های افق چشم‌انداز 1404 و رهنمودهای رهبر نظام در به‌کارگیری اصول اقتصاد مقاومتی، شاهد رشد و توسعه بیش‌ازپیش صنعت آلومینیومی باشیم که امروزه در جهان به سبب نیاز روزافزون به تولیدات آن موردتوجه جدی قرارگرفته است.

بخش سوم / احمد جهان‌بین، عضو تحریریه پنجره ایرانیان

نشریه پنجره ایرانیان-سال دهم-شماره 110-آذر 95