ایران نیز از یک طرف در مرکز بیضی استراتژیک انرژی هم از نظر نفت و هم گاز قرار داشته و از طرف دیگر در مسیر انتقال این انرژی به بازارهای بزرگ مصرف انرژی یعنی جنوب و شرق آسیا و اروپا قرار دارد. این ویژگی ها به طور بالقوه موقعیت ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک ویژه ای به ایران داده است که باید تلاش شود با به فعلیت در آوردن این ظرفیت ها نسبت به ارتقای جایگاه کشور در عرصه‌های منطقه ای و جهانی اقدام کرد. از مصرف کنندگان بزرگ انرژی جهان می‌توان کشورهای عضو اتحادیه اروپایی را نام برد که هم اکنون در کنار ایالات متحده در صدر بزرگترین مصرف کنندگان انرژی جهان قرار دارند.
زمینه‌های انرژی ایران، از جمله فرصت‌های پیش روی این کشورها برای تنوع بخشی به بازار بزرگ تقاضای انرژی شان است، اما این کشورها با وجود نیاز بالا به واردات انرژی در طول دهه اخیر، به دلیل اختلاف‌های سیاسی، نه تنها پایین‌ترین سطح روابط انرژی را با جمهوری اسلامی ایران داشته‌اند، بلکه در مواردی نیز، به دلیل همسویی با سیاست‌های ضدایرانی آمریکا، مانع از تحقق فرصت‌های ژئوپلیتیک انرژی ایران شده‌اند.بدیهی است با این گستردگی و تنوع منافع، تولیدکنندگان و مصرف کنندگان تعاریف متفاوتی از امنیت انرژی دارند.
امنیت انرژی برای ژاپن به عنوان یک کشور صنعتی مصرف کننده، به معنای متوازن کردن تجارت و سرمایه گذاری است. برای روسیه، هدف کنترل کردن مجدد دولت بر ‹منابع استراتژیک› و به دست آوردن تفوق بر خطوط لوله و مجاری بازاری عمده، به خاطر اینکه منابع هیدوروکربنی خود را به بازارهای جهانی عرضه دارد، مبتنی است.
مسئله مورد علاقه برای دولت‌های در حال توسعه نیز چگونگی تغییرات در قیمت‌های انرژی است که بر توازن پرداخت‌های آنها تاثیر خواهد گذاشت و نیز برای چین و هند، امنیت انرژی در توانایی آنها در تعدیل سریع و تنظیم وابستگی جدیدشان به بازارهای جهانی مبتنی می‌باشد، که تغییر جهت عمده ای از تعهدات پیشین آنها به خودکفایی محسوب می‌شود.
کمیسیون اروپایی نیز امنیت انرژی را به عنوان توانایی مطمئن شدن از تامین نیازهای آینده انرژی هم در بخش استفاده از منابع داخلی در چارچوب ضوابط اقتصادی و یا ذخایر استراتژیک و هم در بخش خارجی به صورت دسترسی به مبادی عرضه با ثبات می‌داند. اما با توجه به شرایط ویژه ایران از حیث نحوه استفاده از منابع داخلی در چارچوب ضوابط اقتصادی و همچنین بستگی‌های متقابل اقتصادی در عرصه بین الملل، لازم است چارچوب متفاوتی تعریف و راهبردهای موثری برای تامین امنیت انرژی کشور ارائه نمود.
میزان مصرف حامل‌های انرژی در کشور بسیار اسفناک است و به دلیل اجرا نشدن درست طرح عظیم هدفمندی یارانه‌ها، شرایط کشور از این لحاظ از زمان آغاز این طرح نیز نامساعدتر است. برداشت غیرصیانتی از چاه‌های نفت و عدم تزریق کافی گاز به چاه‌ها، کاهش تولید را سبب گردیده و عمر چاه‌ها را کوتاه نموده است و به تدریج منابع نفتی کشور را از دسترس نسل آینده دور می‌کند و باعث مرگ چاه‌ها و مخازن می‌گردد. بی تدبیری پیشین در انتقال مستقیم گاز به اقصی نقاط کشور علیرغم تجربه موفق و اقتصادی جهانی مبنی بر تبدیل گاز به انرژی برق و انتقال برای مصرف، ظرفیت ژئواکونومیک کشور در این حوزه را از بین برده است و تمام داشته‌های کشور در این حوزه به مصرف داخلی می‌رسد.
وضعیت صنعت برق نیز اسفناک است به گونه ای که رئیس سندیکای صنعت برق با بیان اینکه خاموشی در تابستان سال آینده قطعی است، گفته است: ‹صنعت برق در سال آینده در رکود عمیقی فرو خواهد رفت.› و این به دلیل مدیریت ناصحیح هدفمندی یارانه‌ها بوده است.
در حوزه تنوع بخشی به منابع انرژی نیز کار مناسبی انجام نشده است.در مجموع باید گفت که کشور به دلیل فقدان سیاست انرژی، در حوزه دیپلماسی انرژی با رویکرد تعاملی، نمی تواند هم اکنون تاثیر ویژه ای داشته باشد.
متاسفانه به سمتی می‌رویم که تمام منابع انرژی را در داخل مصرف کنیم و تاثیر ژئواکونومیک خود را از دست بدهیم. به عبارتی هم اکنون امنیت انرژی کشور در معرض تهدید است.به نظر نگارنده ضرورت دارد تا امنیت انرژی کشور بر اساس توانایی مطمئن شدن از تامین نیازهای آینده انرژی در بخش استفاده از منابع داخلی در چارچوب ضوابط اقتصادی، کنترل مجدد بر ‹منابع استراتژیک› و ذخایر مشترک و به دست آوردن تفوق بر خطوط لوله و مجاری بازاری عمده - به خاطر اینکه منابع هیدوروکربنی خود را به بازارهای جهانی عرضه دارد استوار باشد- تعریف،طراحی و به مرحله اجرا برسد. در این مسیربایستی به سرعت مدیریت مصرف داخلی در حوزه حامل‌های انرژی کنترل و کاهش یابد. همچنین جایگزینی تدریجی برق به جای مصرف مستقیم گاز اهمیت بسیاری دارد.همچنین باید در فرآیند امنیت انرژی جهانی به صورت جدی وارد شد و وابستگی‌های متقابل را تعریف و عملیاتی نمود.
با تامین امنیت داخلی، می‌توان در عرصه تعاملات بین المللی انرژی نیز با ابتکار عمل وارد شد. از سه جزء این فرآیند، ایران می‌تواند به عنوان تولیدکننده و انتقال دهنده نقش ایفا نماید. استفاده از ابزارهای مختلف در تولید و بویژه در شرایط کنونی، انتقال انرژی می‌تواند جایگاه جمهوری اسلامی را در امنیت انرژی جهانی ارتقا داده و دیپلماسی انرژی را به عنوان ابزار کاربردی و موثر در اختیار دیپلماسی کشور قرار دهد.
منبع: روزنامه رسالت

  نشریه پنجره ایرانیان - سال هشتم - شماره 92 - خرداد 94